DEHB, aşırı hareketlilik, dikkat sorunları ve dürtüsellik (istekleri erteleyememe) belirtileriyle ortaya çıkan nörogelişimsel bir bozukluktur. Belirtiler 12 yaşından önce ortaya çıkar ve çocuğun günlük yaşamını etkiler. Bir çocuğun dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı alması için belirtilerin akranlarına oranla daha şiddetli düzeyde ve en az iki ortamda olması gerekir. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir? Sorunun yanıtlarını açıklamaya devam edelim.
Görülme Sıklığı
– Okul çağı çocuklarında görülme sıklığı %5-10 arasında değişmektedir.
– Türkiye’de yakın zamanda yapılan bir çalışmada okul çağı çocuklarında %13 gibi bir oran bulunmuştur.
– Erkeklerde kızlara oranla 2-6 kat daha fazla görülmektedir.
Dikkat Eksikliği Belirtileri
– Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez, okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hata yaparlar.
– Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır.
– Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
– Yönergeleri izlemez ve okul ödevleri, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevleri tamamlayamaz.
– Üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemede zorluk çeker.
– Çoğu zaman sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almada isteksizdir.
– Üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örneğin; oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçler).
– Dikkatli dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.
– Günlük etkinliklerde genellikle unutkandır.
Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik Belirtileri
Aşırı Hareketlilik
– Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
– Sınıfta ya da oturması gereken durumlarda oturduğu yerden kalkar.
– Uygunsuz durumlarda koşturup durur ya da tırmanır (Ergenlerde ve erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir).
– Sakin bir biçimde oynayamaz ya da boş zamanlarını geçirme etkinliklerine katılamaz.
– Çoğu zaman hareket halindedir ve sanki bir motor tarafından sürülüyormuş gibidir.
– Çoğu zaman çok konuşur.
Hareketlilik; Sadece aşırı hareketlilik ve enerjik olmak değildir. Gelişimsel olarak uygunsuz, amaca yönelik ve anlamlı olmayan hareketliliktir. (Huzursuzluk, tez canlılık gibi)
Dürtüsellik
– Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevap verme eğilimi içindedir.
– Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
– Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer, örneğin, konuşmalara ya da oyunlara müdahale eder.
– Davranışın olumsuz sonuçlarının bilinmesine rağmen erteleyememe, eylemleri sebep-sonuç ilişkisi kurmadan gerçekleştirme görülür.
– Olumsuz deneyimlerden ders çıkaramazlar. Örneğin sobada elini yaktıysa ertesi gün de aynısını yapabilir, sobaya yaklaşmaması gerektiğini öğrenmez.
– Güzel yazı yazamazlar, ayrıntılara girmezler, hatalı ödevler yaparlar.
Bebeklikte ve Okul Öncesi Dönemde Görülen Belirtiler
– Bazıları anne rahminde bile çok hareketlidir.
– Bebeklikte de uyku ve beslenme düzensizliği görülebilir.
– Amaca yönelik olmayan aşırı hareketlilik, devamlı atlama, zıplama, tırmanma, oyuncaklardan çabuk sıkılma, bir oyundan diğer oyuna geçme, sıklıkla oyuncaklarını kırma ve bozma, her tarafı karıştırma, tehlikeli işlere korkmadan girişme, sık sakarlık ve kaza geçirme, tutturma, başka çocukları itip kakma, saldırgan davranışlar, kurallara uyamama gibi belirtiler görülebilir.
– % 50’sinde bu durum 4 yaştan önce başlar, ancak okula başlayıncaya dek önemsenmeyebilir.
Okul Çağında Görülen Belirtiler
– Sınıfta da uzun süre yerlerinde oturamazlar, derste ayağa kalkarlar veya sürekli kıpırdanıp dururlar, derse dikkatini veremezler, arkadaşının da dikkatini dağıtırlar.
– Tahtada yazılanların tamamını defterlerine geçiremezler, sabırsızdırlar, hızlı yazı yazmaya çalışırlar ve dikkat eksikliği nedeniyle sık sık yazım hataları yaparlar, harfleri eksik veya yanlış yazabilirler. Okurken yanlış-eksik okuyabilirler.
– Zihinsel kapasitelerinin altında okul başarısı gösterirler. Bu konuda bilgisi olmayan öğretmenler tarafından ”yaramaz”, ”şımarık”, ”tembel” veya ”düşük zekalı” çocuklar olarak algılanabilirler.
– Ödev başına oturmada ve tamamlamada zorluk çekerler.
– Ebeveyn yardımı olmadan ödevleri tamamlayamazlar.
– Ödev yaparken çeşitli mazeretlerle (örneğin; su içmek, tuvalete gitmek) masadan kalkarlar.
– Ertesi günün dersleri için gerekli kitap defter, ders araç-gereçlerini hazırlayamaz, işlerini planlı yürütemezler.
– Okulda sık eşya kaybederler veya eve gelirken eşyalarını bir yerlerde unuturlar.
– Hareketli ve gürültülü oyunları severler, sonucunu düşünmeden tehlikeli işlere kalkışıp sık kaza geçirirler.
– Dürtüsellikleri nedeniyle oyunlarda arkadaşlarını dinlemekte, sıralarını beklemekte güçlük yaşarlar ve arkadaşlarının oyunlarına müdahale edip, sözlerini keserler. Bundan dolayı da arkadaşları tarafından eleştirilip, oyunlardan dışlanırlar.
– Bu çocuklar, hem öğretmenleri hem de arkadaşları tarafından sıkça eleştirilip dışlandıkları ve derslerde başarılı olamadıkları için giderek okuldan soğumaya başlarlar. Okulu reddetme ve okul korkusu gibi sorunlar ortaya çıkabilir. Ayrıca bu sorunlara depresyon ve kaygı belirtileri de eklenebilir.
Ergenlik Döneminde Görülen Belirtiler
– Bu dönemde ergenlik psikolojisiyle ani tepkiler gösterme, çabuk sinirlenme, sonuçlarını yeterince düşünmeden kararlar alıp uygulama gibi davranışlar görülebilir.
– Aşırı hareketlilik yerini iç huzursuzluğuna bırakır, ancak dikkat ile ilgili zorluk büyük oranda devam eder.
– Okul başarısındaki düşüklük ve disiplin sorunları nedeniyle okulu bırakmalar veya atılmalar olabilir.
– Çetelere karışabilir ve yasadışı eylemlerde bulunabilirler. Antisosyal davranışlar gösterebilirler.
– Tedavi edilmemiş DEHB olan ergenlerde alkol ve madde kulanımı normal ergenlere göre daha fazladır.
– DEHB olan ergenlerin duygudurumları da değişkendir ve çocukluk çağına göre depresyon ve kaygı bozuklukları geliştirme riskleri fazladır.
– İntihar girişimleri ergenlik dönemindeki en sık ölüm nedenleri arasındadır. DEHB olan ergenlerin depresyona daha yatkın olduğu ve ani kararlar alabildiği düşünülürse; bu ergenlerin intihar girişimi açısından daha fazla risk taşıdıkları söylenebilir.
Eşlik Eden Özellikler
– DEHBli çocuklar grup içine kıyasla birebir çalılmalarda daha başarılıdırlar.
– Uygun medikasyonun yanında okulda ve evde süpervizyona ihtiyaç duyarlar.
– Hemen heveslerini kaybederler, hobileri yoktur.
– Değişken performans sergilerler, öğretmenler değerlendirmekte zorlanır.
– Sıklıkla başkalarıyla çatışırlar, karşıt gelme bozukluğu kriterlerini sağlarlar.
– Ödülü erteleyememe, uzak vadedeki ödüle veya cezaya cevapsızlık vardır.
– Emosyonel regulasyonda da bozukluk vardır ve sık duygudurum değişiklikleri gözlenebilir.
DEHB Tedavisi
– İlaç tedavisi
– Bireysel eğitim
– Anne-Baba eğitimi
– Aile tedavisi
– Grup tedavisi
İlaç Tedavisinin Düzelttikleri
Temel Semptomlar :
– Dikkat Eksikliği
– Dürtüsellik
– Hiperaktivite
Diğer Semptomlar :
– Uyumsuzluk
– Dürtüsel agresyon
– Sosyal ilişkiler
– Akademik etkinlik
– Akademik doğruluk
– Aile dinamikleri
– Daha iyi duygusal kontrol
– Kendilik saygısında artma
Psikososyal Tedaviler
Aile Eğitimi :
– Sosyal becerilerin gelişimi için çocuğa destek
– Pozitif davranışı pekiştirme ve negatif davranışı düzeltme
– Ev kurallarını belirleme ve sürdürme
Sosyal Beceri Programları :
– Spesifik davranışları hedef alır, örneğin açık alandaki agresyon
– Gruplarda ve doğal çevrelerde daha etkili olur. Okul, kamp gibi
– Stres ve çatışmaların çözümlenmesi
Akademik Beceri Programları :
– Bireysel ve grup eğitimleri
– Yönergeleri takip etmeye, zaman idaresine ve çalışma becerilerine odaklanma